मराठी भाषांतर: आवश्यकता, महत्व आणि संधी

मराठी भाषांतर: आवश्यकता, महत्व आणि संधी

आजचे युग हे जागतिकीकारणाचे आहे. आज जग झपाट्याने जवळ येत आहे. त्याचबरोबर विविध भाषा आणि संस्कृतींशी आपला परिचय होत आहे. यातूनच विविध भाषांमधे संवाद साधण्याची आवश्यकता निर्माण होत आहे. त्यामुळे मराठी भाषांतराची गरज खूप वाढली आहे. 

आजच्या लेखात आपण मराठी भाषांतराची आवश्यकता व महत्व याबद्दल माहिती करुन घेऊ. तसेच भाषांतर कसे करावे, ते करताना कोणती काळजी घ्यावी आणि कोणत्या बाबी प्रकर्षाने टाळाव्यात याबद्दलही जाणून घेऊ.  

मराठी भाषांतराची आवश्यकता व महत्त्व:

भाषांतरामुळे विविध भाषांमधील ज्ञान, विचार आणि संस्कृती यांची देवाणघेवाण होते. दुसऱ्या भाषेत उपलब्ध असलेले वैज्ञानिक, तांत्रिक आणि शैक्षणिक ज्ञान मराठी भाषेत उपलब्ध होते. जागतिक क्षेत्रातील संशोधन सर्वसामान्यांना समजते. विद्यार्थी व संशोधकांना तर याचा खूप फायदा होतो. आपल्या ज्ञानाच्या कक्षा विस्तारण्यास त्याचा निश्चितच उपयोग होतो.

मराठी भाषांतराचे इतरही अनेक फायदे आहेत. भाषांतरामुळे समाजसुधारणा घडून येण्यासही हातभार लागतो. कारण दुसऱ्या भाषांमधील ज्ञान, विचारसरणी, सामाजिक व राजकीय चळवळीमागील विचार  मराठीत उपलब्ध होतात. कार्यकर्त्यांना ते विचार जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवणे सोपे जाते. 

विविध भाषांमधील साहित्य, विचार वाचून मनुष्याची विचारसरणी अधिक व्यापक होते. संकुचित विचार दूर होतात. त्यामुळे त्याचे व्यक्तिमत्त्व विकसित होते. 

आज, जागतिकीकरणामुळे विविध देशांतील व्यावसायिक व्यवहार वाढले आहेत. असे व्यवहार होताना व्यवसायिक करार केले जातात. असे व्यवहार, तसेच तांत्रिक माहिती आणि आर्थिक अहवाल यांचे योग्य भाषांतर करुन आर्थिक संधी सुद्धा निर्माण होतात. याशिवाय, मराठी भाषिकांची मोठी लोकसंख्या भाषांतराच्या क्षेत्रात महत्त्वाची ठरते. 

मराठी भाषांतरासाठी उपलब्ध क्षेत्रे:

आपल्या मराठी भाषेला हजारो वर्षांचा साहित्यिक, सांस्कृतिक तसेच शैक्षणिक वारसा आहे. अनेक क्षेत्रातील ज्ञान मराठीत उपलब्ध आहे. अनेक सांस्कृतिक, सामाजिक व राजकीय चळवळींचा, विविध क्षेत्रातील विद्वान व्यक्तींच्या विचारसरणीचा वारसा मराठी भाषेला लाभला आहे. त्यामुळे मराठी भाषा ज्ञानाने तसेच शब्दभांडाराने संपन्न झाली आहे. त्यामुळे मराठी भाषिकांना भाषांतरकार म्हणून विविध क्षेत्रांत अनेक उत्तम संधी उपलब्ध आहेत. 

महाराष्ट्र हे भारतातील प्रगत राज्य आहे. येथील वाढत्या औद्योगिक, आर्थिक आणि शैक्षणिक प्रगतीमुळे मराठी भाषेत माहिती आणि ज्ञानाची मागणी नेहमीच चढती असते. या मागणीला पूरक उत्तर देण्यासाठी सक्षम मराठी भाषांतरकारांची आज नितांत गरज आहे.

१)  तांत्रिक क्षेत्र:

आयटी, बीपीओ आणि तत्सम इतर तांत्रिक क्षेत्रांमध्ये स्थानिक भाषांमध्ये सेवांची गरज आहे. मराठी भाषिक तंत्रज्ञ भाषांतराच्या क्षेत्रात महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतात. तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे स्थानिक आणि जागतिक स्तरावर रोजगाराच्या अनेक संधी उपलब्ध झाल्या आहेत.

२) आंतरराष्ट्रीय संबंध:

जागतिक पातळीवर शिक्षण आणि नोकरी निमित्ताने परदेशात जाणाऱ्या मराठी भाषिकांची संख्या वाढत आहे. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मराठी भाषेची मागणी वाढत आहे. महाराष्ट्रातील अनेक उद्योजक आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांमध्ये व्यवसाय करतात. त्यांना व्यवसायानिमित्ताने लागणारी माहिती मराठीत उपलब्ध करुन देण्याची आवश्यकता आहे. 

३) सामाजिक माध्यमे आणि डिजिटल प्लॅटफॉर्म:

सध्या सर्व स्तरावर इंटरनेटचा वापर वाढला आहे. त्यामुळे वेबसाइट्स, अॅप्स आणि डिजिटल प्लॅटफॉर्मवरील सामग्री (उदा. बँकिंग अॅप्स, ई-कॉमर्स साइट्स इत्यादी) जागतिक पातळीवर मराठीत अनुवादित करण्याची आवश्यकता आहे, तसेच मराठीत नवीन सामग्री तयार करण्याचीही गरज आहे. यासाठी भाषांतरकार महत्त्वाची भूमिका निभावू शकतो.

४) सांस्कृतिक संरक्षण:

मराठी भाषेतील सकस साहित्य, उत्तम नाटके, आशयगर्भ चित्रपट, आणि दर्जेदार संगीत यांचे इतर भाषांमध्ये अनुवाद केला जाऊ शकतो. याउलट, इतर भाषांतील साहित्य आणि कलाकृती मराठीत अनुवादित करून मराठी भाषिकांपर्यंत पोहोचवता येतात. या सर्वांतून जागतिक स्तरावर मराठी संस्कृतीचा आणि भाषेचा प्रचार, प्रसार आणि जतन होण्यास मदत होईल. 

५) व्यावसायिक संवाद:

व्यावसायिक क्षेत्रात व्यवसाय वाढीसाठी ग्राहकांशी आणि कर्मचाऱ्यांशी संवाद साधणे हे फार महत्त्वाचे असते. कंपनीच्या उत्पादक क्षमतेवरही त्याचा चांगला परिणाम होतो. त्या अनुषंगाने महाराष्ट्रातील बहुराष्ट्रीय कंपन्यांमध्ये मराठी ग्राहकांशी आणि कर्मचाऱ्यांशी संवाद साधण्यासाठी व्यावसायिक दस्तऐवजांचे मराठीत भाषांतर करणे आवश्यक आहे. 

६) आरोग्य आणि वैद्यकीय क्षेत्र:

जगभरातील वैद्यकीय संशोधन आणि मार्गदर्शक तत्वे यांचे मराठीत भाषांतर केल्यास त्याचा ग्राहकांना (रुग्ण आणि नातेवाईक) आणि आरोग्य सेवा क्षेत्रात काम करणाऱ्या मराठी डॉक्टरांना, कर्मचाऱ्यांना आणि वैद्यकीय व्यावसायिकांना मोठी मदत होईल.

७) पर्यटन आणि प्रवासी मार्गदर्शन:

महाराष्ट्रातील विविध पर्यटन स्थळांना भेट देणाऱ्या हजारो पर्यटकांना त्या स्थळांची माहिती उपलब्ध करून देण्यासाठी मराठी ते इंग्रजी भाषांतराची गरज लागते. यामुळे स्थानिक पर्यटन व्यवसाय वाढून तरुणांना रोजगारही उपलब्ध होऊ शकते.

भाषांतराचे प्रकार:

भाषांतराच्या क्षेत्रात इतक्या विविध संधी उपलब्ध असताना त्याबद्दल अधिक माहिती जाणून घेणे अनिवार्य ठरते. भाषांतराचे प्रामुख्याने तीन प्रकारांत वर्गीकरण करता येते.

१) शाब्दिक भाषांतर (लिटरल ट्रांसलेशन): हा प्रकार शब्दशः भाषांतरावर आधारित असतो. 

२) स्वतंत्र भाषांतर (फ्री ट्रांसलेशन): या पद्धतीत, मूळ मजकूराच्या अर्थाशी सुसंगत भाषांतर केले जाते.

३) सांस्कृतिक भाषांतर (कल्चरल ट्रांसलेशन): या प्रकारात सांस्कृतिक संदर्भ समजावून, अनुवाद केला जातो.

भाषांतर करताना विचारात घ्यावयाच्या बाबी:

आपले भाषांतर योग्य तसेच परिणामकारक होण्यासाठी मूळ भाषा आणि अनुवादित भाषा अशा दोन्ही भाषांवर प्रभुत्व असणे गरजेचे आहे. तसेच इतरही अनेक बाबी लक्षात घेणे महत्त्वाचे ठरते. 

१) संदर्भाचा अन्वयार्थ समजणे:

भाषांतर करताना ते मूळ मजकूराच्या अर्थाशी आणि त्यातील विचारांशी सुसंगत असणे आवश्यक आहे. त्यासाठी मूळ मजकूरातील संदर्भाचा योग्य अन्वयार्थ समजून भाषांतर केले पाहिजे. उदाहरणार्थ, एखाद्या सामाजिक अथवा सांस्कृतिक विषयावरील लेखाचे भाषांतर करताना, त्या लेखातील सामाजिक अथवा सांस्कृतिक संदर्भ आणि माहिती स्पष्टपणे समजून घेणे गरजेचे आहे.

२) भाषिक शैलीचे पालन:

भाषांतर करताना मूळ मजकुराची शैली, लेखनाचा स्वर आणि भाषिक सौंदर्य टिकवले जाणे महत्त्वाचे आहे. उदाहरणार्थ, मूळ लेख जर विनोदी शैलीत असेल, तर भाषांतरातही तो त्याच शैलीत असणे आवश्यक आहे. 

३) स्थानिक भाषेतील विविधता:

भाषांतर करताना वाचकांच्या भाषिक पार्श्वभूमीचा विचार केला जाणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, ग्रामीण भागातील लोकांसाठी तयार केलेल्या भाषांतरात मराठी भाषेतील विविध स्थानिक बोलींचा आणि पारंपरिक शब्दप्रयोगांचा वापर करणे अधिक परिणामकारक ठरू शकते. 

४) तांत्रिक संज्ञा आणि शब्द:

वैज्ञानिक व तांत्रिक विषयांवरील भाषांतर करताना योग्य शब्दांची निवड करणे महत्त्वाचे आहे. एखाद्या संज्ञेचा चुकीचा अनुवाद होऊ नये म्हणून त्या संज्ञेचा योग्य अर्थ समजावून घेणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, संगणकीय, वैद्यकीय, तांत्रिक किंवा वैज्ञानिक लेखांचे भाषांतर करताना मूळ संज्ञेचा योग्य अनुवाद करणे आवश्यक आहे.

५) वाक्यरचना आणि व्याकरण:

वाक्यरचना आणि व्याकरणाचे योग्य पालन केले गेले पाहिजे.

६) स्पष्टता आणि सुसंगतता:

भाषांतरित मजकूर स्पष्ट, सुसंगत आणि वाचकाला समजणारा असावा. तो वाचताना वाचक गोंधळात पडता कामा नये.

उदाहरणार्थ, तांत्रिक दस्तऐवज किंवा कायदेशीर कागदपत्रांचे भाषांतर करताना प्रत्येक शब्द आणि वाक्य स्पष्ट असले पाहिजे.

७) आवश्यक साधने आणि संसाधने:

भाषांतर अधिक प्रभावी आणि अचूक होण्यासाठी भाषांतरकाराने शब्दकोश, व्याकरण तपासणी साधने आणि तांत्रिक शब्दसंग्रह यांसारखी साधने तसेच आधुनिक सॉफ्टवेअर्स वापरणे आवश्यक आहे. 

८) वाचकाच्या गरजांचा विचार:

वाचकाच्या वर्गाच्या गरजांचा विचार करून भाषांतर करणे आवश्यक आहे.

उदाहरणार्थ, विद्यार्थी/तरुण, ग्रामीण/शहरी वाचकांसाठी भाषांतराची शैली वेगवेगळी असू शकते.

९) मूळ लेखकाचा उद्देश:

भाषांतर करताना मजकुराचा हेतू कायम ठेवून, मूळ लेखकाचा उद्देश, भावना आणि विचार यांना धक्का न लावता अनुवाद करावा. 

भाषांतराच्या साधनांची माहिती: 

भाषांतरासाठी अनेक सॉफ्टवेअर्स सध्या उपलब्ध आहेत. पण त्यापैकी सर्वात जास्त लोकप्रिय सॉफ्टवेअर्स म्हणजे गुगल ट्रान्सलेट आणि मायक्रोसॉफ्ट ट्रान्सलेटर ही होत. ही दोन्ही सॉफ्टवेअर्स वापरण्यास अतिशय सोपी आहेत. दिलेला मजकूर ही साधने वापरून तात्काळ अनुवादित करता येतो. या सॉफ्टवेअर्स मधे कॅमेरा फिचर सुद्धा उपलब्ध असते. ते वापरून  प्रत्यक्ष वस्तूवर किंवा दस्तऐवजावर कॅमेरा फोकस करून तात्काळ अनुवाद मिळवता येतो. तसेच व्हॉईस इनपुट हे फिचर वापरून आवाजाने (माईक च्या साहाय्याने) अनुवादित मजकूर मिळविण्याची सुविधा उपलब्ध आहे. 

परंतु ही साधने वापरताना थोडी काळजी घेणे आवश्यक आहे. कारण ही सॉफ्टवेअर्स शाब्दिक भाषांतर करतात. त्यामुळे कधी कधी अनुवादामध्ये चुकीची वाक्यरचना असण्याची शक्यता असते. म्हणून ही सॉफ्टवेअर्स वापरुन भाषांतर केले तरी नंतर भाषांतरित मजकूर वाचून त्याची शुद्धता तपासणे आवश्यक ठरते. तसेच ही साधने काही तांत्रिक किंवा सांस्कृतिक संज्ञाचा  योग्यरित्या अनुवाद करत नाहीत. त्यामुळे त्यांचीही पडताळणी करवी लागले. म्हणजे ही साधने वापरली तरी भाषांतरकाराला आपला अनुभव, ज्ञान वापरावेच लागते. पण या साधनांमुळे भाषांतराचे काम जलद गतीने व सहज होते. 

या व्यतिरिक्त योग्य शब्दांची निवड करण्यासाठी मराठी शब्दकोश आणि संदर्भ ग्रंथ वापरावेत.  

अयोग्य भाषांतरामुळे येऊ शकणाऱ्या संभाव्य अडचणी:  

योग्य भाषांतर न केल्यामुळे विविध अडचणी येऊ शकतात. त्याचे  वैयक्तिक, व्यावसायिक आणि सामाजिक स्तरांवर गंभीर परिणाम होऊ शकतात.

काही महत्त्वाच्या अडचणी अशा आहेत:

१) अर्थाचा अनर्थ होणे:

चुकीचे भाषांतर केल्यास मूळ मजकुराचा अर्थ बदलू शकतो, ज्यामुळे मोठा अनर्थ होण्याची शक्यता असते. उदाहरणार्थ, एखाद्या कायदेशीर दस्तऐवजाचे जर चुकीचे भाषांतर केले तर, कायदेशीर अडचणी निर्माण होऊ शकतात. 

२) सांस्कृतिक गैरसमज:

भाषांतर करताना सांस्कृतिक संदर्भ योग्यरित्या समजले नाहीत, तर दुसऱ्या संस्कृतीबद्दल गैरसमज निर्माण होऊ शकतात. उदाहरणार्थ, एखाद्या परदेशी सणाचे किंवा प्रथेचे चुकीचे भाषांतर केल्याने मराठी वाचकांमध्ये सांस्कृतिक गोंधळ निर्माण होऊ शकतो. 

३) व्यावसायिक नुकसानीचा धोका:

व्यावसायिक दस्तऐवज, उत्पादनाचे तपशील किंवा तांत्रिक मार्गदर्शक तत्वे यांचे चुकीचे भाषांतर झाल्यास, व्यावसायिक व्यवहारांमध्ये मोठ्या प्रमाणात नुकसान होऊ शकते. म्हणजे समजा, एखाद्या उत्पादनाच्या वापराच्या सूचना चुकीच्या अनुवादित झाल्यास, ग्राहकांकडून उत्पादनाचा चुकीचा वापर होऊ शकतो. याचे गंभीर दुष्परिणाम होऊ शकतात. कंपनीला कायदेशीर कारवाईला सामोरे जावे लागून तिची विश्वासार्हता धोक्यात येऊ शकते. 

४) वैद्यकीय त्रुटी:

वैद्यकीय संज्ञांचे चुकीचे भाषांतर केले गेल्यास, गंभीर अडचणी निर्माण होऊ शकतात.उदाहरणार्थ, औषधांच्या सूचनांचे चुकीचे भाषांतर झाल्यास, रुग्णांना चुकीचे औषध किंवा चुकीची मात्रा दिली जाऊ शकते, ज्यामुळे रुग्णाच्या आरोग्यास धोका निर्माण होऊ शकतो. तसेच कंपनीवर कायदेशीर कारवाई होऊन तिची प्रतिमा मलिन होण्याची शक्यता असते.

५) शैक्षणिक अडचणी:

शैक्षणिक सामग्रीचे चुकीचे भाषांतर केले गेले तर विद्यार्थ्यांना चुकीचे ज्ञान दिले जाऊन  त्यांचे मोठे नुकसान होऊ शकते.

६) भावनात्मक व सामाजिक हानी:

चुकीच्या भाषांतरामुळे समाजात गैरसमज, वादविवाद, किंवा संघर्ष निर्माण होऊ शकतो. चुकीच्या पद्धतीने भावना समाजापुढे गेल्यास समाजाच्या भावना दुखावल्या जाऊन गैरसमज व सामाजिक उद्रेकही होऊ शकतो. 

७) परस्पर संवादामध्ये अडचणी:

चुकीच्या भाषांतराने परस्पर संवाद बिघडून ‘विसंवाद’ किंवा ‘वितंडवाद’ निर्माण होऊ शकतो. एखाद्या आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील संवादात जर असे झाले, तर आंतरराष्ट्रीय संबंध बिघडण्यापर्यंत मजल जाऊ शकते. 

ही झाली वानगीदाखल काही उदाहरणे! अशी अनेक उदाहरणे देता येतील.

यावरूनच योग्य भाषांतर करणे किती महत्त्वाचे आहे याची कल्पना येऊ शकेल. 

भाषांतरातील आव्हाने आणि उपाय:

अचूक भाषांतर करताना भाषांतरकारासमोर अनेक अडचणी असतात. कधी आवश्यक सांस्कृतिक संदर्भ मिळत नाहीत, तर कधी तांत्रिक शब्दांचा अनुवाद करताना अडचणी येतात.  कधी कधी व्याकरणाच्या व शुद्धलेखनाच्या अडचणी येतात, तर कधी सुयोग्य प्रतिशब्द सापडत नाही. पण कुशल भाषांतरकार त्या अडचणींवर आपल्या अनुभवाच्या जोरावर मात करतो. त्यासाठी सततचा सराव तसेच योग्य साधनांचा वापर आवश्यक ठरतो. 

मराठी भाषांतरकार म्हणून करिअरच्या संधी :

अनेक क्षेत्रांत मराठी भाषांतरकार म्हणून करिअरच्या संधी उपलब्ध आहेत. काही महत्त्वाच्या संधी अशा: 

१)साहित्यिक भाषांतर: मराठी भाषेत अनेक थोर साहित्यिकांचे उत्तमोत्तम साहित्य (कविता, कथा, कादंबऱ्या) उपलब्ध आहे. या साहित्याचे इतर भाषांमध्ये भाषांतर करून त्याला जागतिक स्तरावर पोहोचवण्याची मोठी संधी आहे.

२) तांत्रिक भाषांतर: आयटी, औषध निर्माण, अभियांत्रिकी आणि विधी क्षेत्रातील दस्तऐवजांचे मराठीत भाषांतर करण्याची गरज आहे. यात सॉफ्टवेअर मॅन्युअल्स, औद्योगिक उत्पादने आणि वैद्यकीय तपशील यांच्या मराठी भाषांतराचा समावेश होतो.

३) व्यावसायिक दस्तऐवजांचे भाषांतर: व्यावसायिक पत्रव्यवहार, करार आणि व्यावसायिक प्रस्ताव यांचे भाषांतर करण्यासाठी शुद्ध मराठी भाषांतरकारांची मोठी मागणी असते.

४) शैक्षणिक सामग्रीचे भाषांतर: शालेय, तसेच महाविद्यालयीन पुस्तकांचे आणि  ऑनलाईन कोर्सेसचे मराठीत भाषांतर करण्याची संधी आहे. शैक्षणिक सामग्रीचे अनुवाद करण्यासाठी विविध शैक्षणिक संस्थांमध्ये रोजगाराची संधी उपलब्ध आहे.

५) मीडिया आणि मनोरंजन: अतिशय झपाट्याने वाढणाऱ्या क्षेत्रांपैकी हे एक क्षेत्र आहे. यात चित्रपट, टीव्ही शोज आणि वेब सीरीजच्या स्क्रिप्ट्स, सबटायटल्स, संवादांचे मराठीत भाषांतर करण्याची मोठी संधी आहे. OTT प्लॅटफॉर्मवरील कार्यक्रमांचेही  मराठीत भाषांतर मोठ्या प्रमाणात केले जाते.

६) सरकारी आणि प्रशासकीय दस्तऐवजांचे भाषांतर: विविध सरकारी योजना, निवेदने, सरकारी धोरणे आणि कायदे यांचे मराठीत भाषांतर करण्यासाठी विविध सरकारी विभाग आणि संस्थांमध्ये नोकरीच्या संधी आहेत.

७) मार्केटिंग आणि जाहिरात: वेगवेगळ्या उत्पादनांच्या जाहिराती, उत्पादनांची माहिती सांगणारे व  ग्राहकांसाठी तयार केलेले मार्केटिंग मटेरियल यांचे मराठीत भाषांतर करण्याची मोठी गरज आहे.

८) फ्रीलान्स भाषांतरकार: स्वतंत्र भाषांतरकार म्हणूनही या क्षेत्रात काम करण्याची संधी उपलब्ध आहे. यामुळे विविध क्षेत्रांमध्ये काम करण्याची संधी उपलब्ध होते.

९) प्रशिक्षक आणि तज्ञ: मराठी भाषांतर तज्ञ किंवा प्रशिक्षक म्हणून शैक्षणिक संस्थांमध्ये भाषांतराची कौशल्ये शिकवण्याची संधी आहे.

तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे सध्या भाषांतराच्या संधी आणि आव्हाने दोन्ही वाढली आहेत. मराठी तरुणांनी या क्षेत्रातील संधी ओळखून, सातत्य आणि गुणवत्ता राखून त्यांचा लाभ घेणे आवश्यक आहे. 

क्षितिजा कापरे,